Zasiłek opiekuńczy - o czym należy pamiętać?

Zasiłek opiekuńczy to jedno z podstawowych świadczeń zabezpieczenia społecznego, które przysługuje w sytuacjach wymagających osobistej opieki nad chorym dzieckiem, innym członkiem rodziny lub w przypadku zamknięcia placówki opiekuńczej. Choć jego istnienie i cel są szeroko znane, wiele osób nie do końca orientuje się, kiedy dokładnie można z niego skorzystać, jakie są warunki jego przyznania oraz jak długo trwa okres wypłaty. W poniższym artykule wyjaśniamy, o czym należy pamiętać przy ubieganiu się o zasiłek opiekuńczy, jakie dokumenty są wymagane i kto może z niego skorzystać.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje osobom objętym ubezpieczeniem chorobowym – niezależnie od tego, czy mają je z tytułu umowy o pracę, umowy zlecenia (o ile odprowadzana jest składka chorobowa), czy prowadzenia działalności gospodarczej (pod warunkiem dobrowolnego zgłoszenia się do tego ubezpieczenia). Świadczenie to jest formą wsparcia w sytuacjach, gdy ubezpieczony nie może wykonywać pracy z powodu konieczności osobistej opieki nad członkiem rodziny wymagającym pomocy.

Prawo do zasiłku przysługuje przede wszystkim w przypadku:

Warto zaznaczyć, że jednym z warunków przyznania zasiłku opiekuńczego jest brak możliwości zapewnienia opieki przez inną dorosłą osobę w gospodarstwie domowym. Jeśli więc na przykład jeden z rodziców pracuje zdalnie i może jednocześnie zająć się dzieckiem, ZUS może odmówić przyznania zasiłku drugiemu rodzicowi.

Dodatkowo, prawo do zasiłku nie jest zależne od stażu pracy ani wysokości zarobków – liczy się wyłącznie fakt podlegania ubezpieczeniu chorobowemu. Zasiłek nie przysługuje natomiast osobom bezrobotnym oraz tym, które nie opłacają składki chorobowej (np. niektórym zleceniobiorcom lub przedsiębiorcom, którzy nie zdecydowali się na dobrowolne ubezpieczenie).

Uzyskanie zasiłku opiekuńczego wiąże się z dopełnieniem kilku formalności, jednak sam proces nie jest skomplikowany, jeśli wiadomo, jakie dokumenty i w jakim terminie należy złożyć. Kluczowe jest udokumentowanie, że ubezpieczony rzeczywiście sprawował osobistą opiekę nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny i że spełniał warunki do skorzystania z tego świadczenia.

Podstawą do ubiegania się o zasiłek jest wypełnienie odpowiedniego formularza:

Do formularza należy dołączyć:

W przypadku pracowników etatowych dokumenty przekazywane są pracodawcy, który przesyła je do ZUS. Natomiast osoby prowadzące działalność gospodarczą lub wykonujące umowy cywilnoprawne składają dokumenty samodzielnie – najwygodniej elektronicznie poprzez Platformę Usług Elektronicznych ZUS (PUE ZUS).

Warto pamiętać, że wniosek o zasiłek należy złożyć jak najszybciej po zakończeniu okresu opieki, najlepiej w ciągu 7 dni, aby uniknąć opóźnień w wypłacie świadczenia. W przypadku niedochowania terminu ZUS może wymagać dodatkowych wyjaśnień, a nawet odmówić wypłaty.

Zasiłek opiekuńczy wypłacany jest przez ZUS lub przez pracodawcę (jeśli zatrudnia powyżej 20 osób), zazwyczaj w terminie do 30 dni od złożenia kompletu dokumentów.

Współczesny model życia, w którym oboje rodzice najczęściej pracują zawodowo, a jednocześnie coraz rzadziej mogą liczyć na wsparcie dziadków lub innych członków rodziny, sprawia, że zasiłek opiekuńczy staje się jednym z kluczowych instrumentów wspierających łączenie życia zawodowego z obowiązkami rodzicielskimi i opiekuńczymi. Rosnąca świadomość praw pracowniczych, większa aktywność kobiet na rynku pracy, a także dynamiczne zmiany demograficzne – takie jak starzenie się społeczeństwa i rosnąca liczba rodzin opiekujących się zarówno dziećmi, jak i seniorami – powodują, że zapotrzebowanie na tego typu wsparcie systematycznie wzrasta.

Dodatkowo, doświadczenia pandemii COVID-19 pokazały, jak ważne jest zabezpieczenie dochodu w sytuacjach, gdy rodzic lub opiekun musi nagle przejąć obowiązki związane z opieką domową – nie tylko w przypadku choroby, ale także zamknięcia szkół czy przedszkoli. Zasiłek opiekuńczy daje poczucie bezpieczeństwa, że w trudnych momentach można liczyć na pomoc państwa, bez konieczności rezygnacji z pracy czy narażania domowego budżetu na duże straty. W obliczu zmieniających się realiów społeczno-gospodarczych rola tego świadczenia będzie prawdopodobnie jeszcze bardziej rosła.

Aby zasiłek opiekuńczy mógł zostać przyznany, muszą zostać spełnione konkretne warunki określone przepisami. Przede wszystkim osoba ubiegająca się o świadczenie musi podlegać ubezpieczeniu chorobowemu – obowiązkowemu (np. z tytułu umowy o pracę) lub dobrowolnemu (np. przy działalności gospodarczej). Istotne jest również, by opiekę sprawować osobiście – zasiłek nie przysługuje, jeśli możliwe jest zapewnienie opieki przez inną pełnoletnią osobę mieszkającą w tym samym gospodarstwie domowym.

Zasiłek przyznawany jest tylko na czas faktycznej konieczności opieki, co oznacza, że nie można go pobierać „na zapas” ani w okresie, gdy dziecko np. przebywa już w szkole lub pod opieką innej instytucji. Konieczne jest udokumentowanie przyczyny opieki – zwolnienie na chore dziecko potwierdzisz za pomocą elektronicznego zwolnienia lekarskiego (e-ZLA) lub odpowiedniego oświadczenia (np. o zamknięciu placówki edukacyjnej).

ZUS może także odmówić wypłaty zasiłku, jeśli uzna, że opieka była niezasadna, np. gdy z dokumentów wynika, że inny członek rodziny mógł ją zapewnić. W przypadku wątpliwości organ może zażądać dodatkowych wyjaśnień lub dokumentów.

Wysokość zasiłku opiekuńczego wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku, a okres jego wypłaty jest ograniczony limitami rocznymi – zależnymi od wieku i stanu zdrowia dziecka lub rodzaju członka rodziny, nad którym sprawowana była opieka. Spełnienie powyższych warunków jest kluczowe, aby świadczenie zostało przyznane i wypłacone bez zbędnych komplikacji.

Wysokość zasiłku opiekuńczego wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego za każdy dzień sprawowania opieki, także za dni ustawowo wolne od pracy (np. weekendy). Podstawę tę stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie z ostatnich 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała konieczność opieki. W przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą podstawą wyliczenia jest deklarowana kwota, od której opłacają składki chorobowe.

Jeśli ubezpieczony pracuje krócej niż 12 miesięcy, ZUS oblicza podstawę proporcjonalnie na podstawie rzeczywistego okresu ubezpieczenia. Do podstawy nie wlicza się m.in. wynagrodzenia za nadgodziny, jednorazowych nagród czy odpraw.

Zasiłek wypłacany jest za każdy dzień niezdolności do pracy z powodu sprawowania opieki, a jego wypłatą zajmuje się:

Warto pamiętać, że w przypadku kilku źródeł zatrudnienia lub działalności, zasiłek może być wypłacany z każdego tytułu osobno, o ile ubezpieczony nie wykonuje pracy i nie osiąga z niej przychodu.

Dodatkowy zasiłek opiekuńczy to szczególna forma świadczenia, która została wprowadzona jako środek nadzwyczajny w odpowiedzi na sytuacje kryzysowe – przede wszystkim w okresie pandemii COVID-19. Nie funkcjonuje na stałe w systemie ubezpieczeń społecznych, lecz jest uruchamiany czasowo na podstawie rozporządzeń Rady Ministrów. Może przysługiwać m.in. w sytuacji zamknięcia żłobków, przedszkoli lub szkół z przyczyn niezależnych od rodziców, gdy brak jest możliwości zapewnienia dziecku opieki.

W odróżnieniu od standardowego zasiłku opiekuńczego, dodatkowy zasiłek nie pomniejsza rocznego limitu dni przysługujących na opiekę, co stanowi istotne udogodnienie. Czas jego obowiązywania i warunki przyznania są każdorazowo określane w przepisach szczególnych – zazwyczaj jest to świadczenie wypłacane w trybie uproszczonym, bez konieczności przedstawiania zwolnienia lekarskiego, a jedynie na podstawie oświadczenia o sprawowaniu opieki.

W przyszłości mechanizm ten może być uruchamiany ponownie w sytuacjach nadzwyczajnych – np. podczas klęsk żywiołowych, epidemii czy innych zdarzeń uniemożliwiających funkcjonowanie placówek opiekuńczo-edukacyjnych. Dlatego warto śledzić komunikaty ZUS i Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, aby w razie potrzeby wiedzieć, kiedy i jak z tego rozwiązania skorzystać.

Specjalny zasiłek opiekuńczy to świadczenie całkowicie odrębne od klasycznego zasiłku opiekuńczego wypłacanego przez ZUS. Przysługuje on nie z tytułu ubezpieczenia chorobowego, lecz w ramach systemu pomocy społecznej i jest adresowany do osób, które rezygnują z pracy zarobkowej lub jej nie podejmują, aby sprawować stałą opiekę nad osobą bliską posiadającą orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Świadczenie to ma charakter stały, wypłacane jest miesięcznie przez ośrodek pomocy społecznej właściwy dla miejsca zamieszkania, a jego przyznanie zależy m.in. od kryterium dochodowego – zarówno osoby ubiegającej się, jak i całego gospodarstwa domowego. Aktualna kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego wynosi 620 zł miesięcznie (stan na 2025 r.), jednak może ona ulegać waloryzacji.

W odróżnieniu od zasiłku opiekuńczego z ZUS, który dotyczy krótkotrwałej opieki w nagłych sytuacjach, specjalny zasiłek opiekuńczy służy wsparciu osób pełniących długoterminową funkcję opiekuńczą, nierzadko na stałe wyłączonych z rynku pracy. Dodatkowo, w przypadku specjalnego zasiłku nie obowiązują limity dni – świadczenie przysługuje tak długo, jak istnieją przesłanki do sprawowania opieki i spełnione są kryteria dochodowe.

Zobacz również: Jakie świadczenia należą się po urodzeniu dziecka?

Świadczenie wspierające to nowe rozwiązanie wprowadzone ustawą z dnia 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym, które zaczęło obowiązywać od 2024 roku i stopniowo zastępuje część wcześniejszych form pomocy, takich jak świadczenie pielęgnacyjne. Jego celem jest wsparcie finansowe osób z niepełnosprawnościami, a nie – jak w przypadku zasiłku opiekuńczego – osób sprawujących nad nimi opiekę.

Główna różnica polega na tym, że świadczenie wspierające przysługuje bezpośrednio osobie z niepełnosprawnością, która ukończyła 18 lat i uzyskała odpowiednią liczbę punktów w decyzji wydanej przez Wojewódzki Zespół do spraw Orzekania o Niepełnosprawności (minimum 70 punktów). Wysokość świadczenia zależy od liczby uzyskanych punktów i może wynosić od 40% do 220% renty socjalnej.

W przeciwieństwie do zasiłku opiekuńczego, który ma charakter czasowy i jest wypłacany za konkretne dni sprawowania opieki, świadczenie wspierające ma charakter ciągły i nie wymaga rezygnacji z pracy przez opiekuna. Co więcej, osoba uprawniona może przeznaczyć je na dowolny cel, który ułatwia jej codzienne funkcjonowanie – np. zakup sprzętu, usług asystenckich czy transportu.

W praktyce oznacza to, że świadczenie wspierające i zasiłek opiekuńczy funkcjonują równolegle, ale kierowane są do różnych grup i spełniają odmienne potrzeby – jedno wspiera osoby z niepełnosprawnościami w codziennym życiu, drugie zapewnia ochronę dochodu opiekunowi w nagłej sytuacji.

Zasiłek opiekuńczy wypłacany z ubezpieczenia chorobowego nie jest co do zasady objęty podatkiem dochodowym ani składkami na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne — zachowuje on tzw. status przychodu wolnego od tych obciążeń. Oznacza to, że nie trzeba uwzględniać go w rocznym zeznaniu podatkowym PIT, ani odprowadzać od niego składek. Ma to istotne znaczenie dla osób otrzymujących inne świadczenia obliczane od łącznych dochodów (np. świadczenia rodzinne), ponieważ zasiłek nie wpływa na wysokość dochodu podlegającego ocenie.

W przypadku, gdy zasiłek wypłaca pracodawca (zatrudniający co najmniej 20 osób), cała administracja dokumentacyjna oraz obliczenie jego kwoty leżą po stronie firmy — pracownik otrzymuje już „czystą” kwotę. ZUS w analogiczny sposób wypłaca zasiłki osobom prowadzącym działalność i zleceniobiorcom.

Warto jednak pamiętać, że inny zasiłek – tzw. świadczenie opiekuńcze (świadczenie rodzicielskie) – podlega opodatkowaniu, dlatego należy zweryfikować, czy przypadkowe pomylenie świadczeń nie wymaga złożenia korekty PIT. W razie wątpliwości najlepiej skonsultować się z księgowym lub doradcą podatkowym, aby mieć pewność  poprawności rozliczeń.

Nie każdy zgłaszający się do ZUS lub pracodawcy może liczyć na wypłatę zasiłku opiekuńczego. Istnieje grupa osób i sytuacji, które stanowią wyłączenie z prawa do tego świadczenia. Przede wszystkim brak prawa do zasiłku przysługuje osobom, które nie podlegają ubezpieczeniu chorobowemu, np. ubezpieczonym bez opłaconej składki na ubezpieczenie chorobowe (pracownicy sezonowi, część zleceniobiorców czy osoby prowadzące działalność gospodarczą bez dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego).

Ponadto świadczenie nie przysługuje, gdy inny pełnoletni domownik mógł zapewnić opiekę, co zostało potwierdzone przez ZUS – na przykład kiedy drugi rodzic pracuje zdalnie i jest w stanie sprawować opiekę nad dzieckiem. Również w przypadku, gdy opieka nie jest osobista, czyli gdy osoba opiekująca się – mimo choroby dziecka – faktycznie ją deleguje na osobę trzecią, formalnie przestaje być uznawana za uprawnioną.

Kolejną przesłanką wykluczającą prawo do zasiłku jest wykorzystanie maksymalnego limitu dni przewidzianych w danym roku kalendarzowym (60 dni na dziecko, 14 dni na inną osobę dorosłą, z dodatkowym limitem 30 dni dla dziecka niepełnosprawnego powyżej 14 lat). Przekroczenie tego limitu skutkuje odmową od dnia limitu wzwyż.

Na koniec – świadczenie nie należy się osobie, która jednocześnie otrzymuje stałe świadczenie opiekuńcze z pomocy społecznej w tej samej sprawie, szczególnie specjalny zasiłek opiekuńczy lub świadczenie pielęgnacyjne, jeśli ten sam cel opieki jest już pokrywany przez inny system wsparcia.