Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy, leczenie, szczepienie

Ból głowy, gorączka, sztywność karku – to może być kleszczowe zapalenie mózgu. Objawy choroby często przypominają grypę, dlatego łatwo je zbagatelizować, co opóźnia diagnozę i rozpoczęcie leczenia. Wirus przenoszony przez kleszcze może jednak prowadzić do groźnych powikłań neurologicznych, zwłaszcza gdy nie zostanie wykryty na czas. Czy można i gdzie się zaszczepić na kleszczowe zapalenie mózgu? Jak ustrzec się przed poważnymi skutkami zakażenia? Odpowiedzi na te i inne ważne pytania dotyczące zagadnienia znajdziesz w naszym artykule.

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to wirusowa choroba zakaźna, która atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Do zakażenia dochodzi najczęściej po ukąszeniu przez kleszcza (nosiciela wirusa), a rzadziej w wyniku spożycia niepasteryzowanego mleka pochodzącego od zakażonych zwierząt.

Warto podkreślić też różnicę pomiędzy kleszczowym zapaleniem mózgu a boreliozą, ponieważ obie choroby są przenoszone przez kleszcze i często mylone. Mimo tego wspólnego źródła, mają zupełnie inne przyczyny, przebieg oraz wymagają odmiennych sposobów leczenia. Boreliozę wywołują bakterie, podczas gdy KZM jest chorobą wirusową, na którą nie działają antybiotyki.

Początkowo trudno rozpoznać kleszczowe zapalenie mózgu. Ile czasu od ugryzienia występują objawy? Najczęściej pojawiają się po 7–14 dniach od ukąszenia. Zdarza się jednak, że symptomy rozwijają się szybciej, nawet po 4 dniach, albo znacznie później – dopiero po 28 dniach.

Pierwsze oznaki KZM często przypominają zwykłe przeziębienie lub grypę, co sprawia, że łatwo je zbagatelizować. Choroba zaczyna się gorączką, bólem głowy, zmęczeniem, bólami mięśni i stawów, a czasem także nudnościami. U części osób objawy ustępują po kilku dniach, jednak u innych rozwija się druga, znacznie poważniejsza faza – neurologiczna. Na tym etapie mogą pojawić się takie symptomy, jak sztywność karku, silne bóle głowy, zaburzenia świadomości, światłowstręt, wymioty czy porażenia nerwów.

Ryzyko zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu zależy głównie od regionu oraz aktywności kleszczy. Najwięcej przypadków odnotowuje się na terenach leśnych i wiejskich. W Polsce najwyższe zagrożenie występuje w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim, ale zakażenia pojawiają się również w innych częściach kraju.

Aktywność kleszczy ma charakter sezonowy, z dwoma wyraźnymi szczytami – wiosenno-letnim i jesiennym. Największe ryzyko ukąszeń i zakażeń występuje od kwietnia do października, kiedy pasożyty żerują najintensywniej. Ze względu na zmiany klimatyczne oraz coraz łagodniejsze zimy mogą jednak stanowić zagrożenie także poza wskazanym okresem.

W przypadku wystąpienia objawów sugerujących kleszczowe zapalenie mózgu, takich jak gorączka, silny ból głowy, sztywność karku czy inne zaburzenia neurologiczne, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza. Pacjenci z podejrzeniem KZM kierowani są do szpitala z oddziałem chorób zakaźnych, gdzie możliwa jest dalsza diagnostyka i leczenie.

Jeśli chodzi o kleszczowe zapalenie mózgu, diagnostyka nie jest obecnie skomplikowana. Badania bazują głównie na oznaczeniu przeciwciał IgM i IgG przeciwko wirusowi KZM w surowicy krwi lub płynie mózgowo-rdzeniowym. Testy można wykonać w szpitalach zakaźnych oraz wybranych laboratoriach diagnostycznych. Warto pamiętać, że diagnostyka serologiczna jest szczególnie istotna w drugiej fazie choroby, kiedy pojawią się już objawy neurologiczne wymagające pilnej hospitalizacji.

Nie istnieje lek, który zwalczałby wirusa wywołującego kleszczowe zapalenie mózgu. Leczenie tej choroby ma charakter objawowy i wspomagający, co oznacza, że polega głównie na łagodzeniu dolegliwości i zapobieganiu powikłaniom. 

Pacjenci z ciężkimi objawami neurologicznymi wymagają hospitalizacji, najczęściej na oddziale chorób zakaźnych. W terapii stosuje się m.in. leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe oraz środki zmniejszające obrzęk mózgu. W cięższych przypadkach konieczna bywa rehabilitacja neurologiczna. Warto pamiętać, że im szybciej zostanie podjęta opieka medyczna, tym większe szanse na złagodzenie skutków choroby i uniknięcie jej trwałych następstw.

Kleszczowe zapalenie mózgu może prowadzić do poważnych powikłań, zwłaszcza jeśli choroba przebiega z nasilonymi objawami neurologicznymi. Skutki uboczne zakażenia często utrzymują się przez wiele miesięcy, a niekiedy pozostają nawet na całe życie. Do najczęściej obserwowanych powikłań KZM zalicza się:

Aby zmniejszyć ryzyko zakażenia KZM, warto przede wszystkim unikać miejsc sprzyjających kontaktowi z kleszczami. Przebywając na terenach zielonych, należy omijać wysoką trawę i gęste zarośla, szczególnie w okresach największej aktywności pasożytów – od wiosny do jesieni. Podczas spacerów warto zakładać odzież i obuwie zakrywające ciało oraz stosować preparaty odstraszające owady. Kleszcze mogą być przenoszone także przez zwierzęta domowe, dlatego po spacerach z psem czy kotem warto dokładnie sprawdzić ich sierść i usunąć pasożyty.

Skuteczną formą ochrony jest szczepionka. Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu dla dzieci i dorosłych zaleca się osobom mieszkającym lub często przebywającym na terenach o podwyższonym ryzyku zakażenia. Chroni ono przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami neurologicznymi. Tego typu profilaktykę warto rozważyć zwłaszcza przed wyjazdem w rejony, gdzie ryzyko zachorowania jest wyższe (więcej informacji znajdziesz w artykule: szczepienia podróżne).

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu to obecnie najpewniejsza metoda ochrony przed groźnymi skutkami choroby, takimi jak przewlekłe problemy neurologiczne. Wirus przenoszony przez kleszcze w niektórych przypadkach wywołuje ciężką postać choroby, która wymaga hospitalizacji i prowadzi do trwałych następstw.

Jeśli obawiasz się kleszczowego zapalenia mózgu, szczepienie może realnie ograniczyć ryzyko zakażenia i zapewnić większe poczucie bezpieczeństwa podczas pobytu na terenach zielonych. Warto je rozważyć nie tylko przed wyjazdem w okolice, gdzie występuje więcej przypadków choroby, ale także wtedy, gdy często spędzasz czas w lesie, na łące czy działce.

Zobacz również: Czy warto szczepić się przeciwko grypie?

W Polsce dostępne są szczepionki inaktywowane przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu, oferowane przez różnych producentów i charakteryzujące się porównywalną skutecznością oraz profilem bezpieczeństwa. Preparaty te są przeznaczone zarówno dla dzieci, jak i dorosłych, z dostosowaną dawką oraz schematem podania w zależności od wieku. 

To lekarz powinien zdecydować, który preparat będzie odpowiedni, uwzględniając wiek, stan zdrowia oraz indywidualne potrzeby pacjenta. Szczepienia można wykonać w poradniach medycyny podróży, niektórych przychodniach i punktach szczepień.

Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu wymagają podania serii dawek, aby uzyskać pełną ochronę. Podstawowy schemat obejmuje trzy dawki: pierwsze dwie podaje się w odstępie od 1 do 3 miesięcy, a trzecią – po 5–12 miesiącach od drugiej. Taki cykl zapewnia odporność na co najmniej 3 lata.

Aby utrzymać ochronę, co kilka lat należy przyjmować dawki przypominające – ich termin również ustala lekarz w zależności od wieku i rodzaju szczepionki. Szczepienia można rozpocząć o każdej porze roku, ale najlepiej ukończyć podstawowy cykl przed okresem największej aktywności kleszczy (jesienią i wiosną).

Szczepionka na KZM jest bezpieczna dla większości osób, jednak istnieją pewne przeciwwskazania do jej podania. Należą do nich przede wszystkim reakcje alergiczne na którykolwiek składnik preparatu oraz ciężkie reakcje uczuleniowe po wcześniejszej dawce szczepionki. Tymczasowym przeciwwskazaniem może być także ostra infekcja z gorączką – w takiej sytuacji szczepienie należy odłożyć do momentu wyzdrowienia. O możliwości zaszczepienia zawsze decyduje lekarz, uwzględniając indywidualny stan zdrowia i historię medyczną pacjenta.

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest na ogół dobrze tolerowane, a większość działań niepożądanych ma łagodny i przemijający charakter. Najczęściej obserwuje się miejscowe reakcje, takie jak ból, zaczerwienienie lub obrzęk w miejscu wkłucia. U niektórych osób mogą wystąpić też objawy ogólne – gorączka, zmęczenie, bóle głowy lub mięśni. Poważniejsze skutki uboczne są rzadkie. Jeśli jednak po szczepieniu pojawią się nasilone objawy lub niepokojące reakcje, należy skonsultować się z lekarzem.

Najskuteczniejszą obecnie formą zabezpieczenia przed kleszczowym zapaleniem mózgu niezależnie od wieku jest szczepionka. Jednak od jakiego wieku warto ją w ogóle rozważać? Szczepienie dziecka można rozpocząć już po ukończeniu 1. roku życia, zgodnie z zaleceniami producentów oraz obowiązującymi rekomendacjami medycznymi.

Preparaty przeznaczone dla dzieci mają dostosowaną dawkę i schemat podania, które ustala lekarz. Szczepionkę warto rozważyć u dzieci przebywających na terenach, gdzie występuje zwiększone ryzyko zakażenia wirusem KZM. Przed kwalifikacją lekarz ocenia ogólny stan zdrowia dziecka i zasięga informacji od rodziców na temat przebytych chorób czy reakcji alergicznych.

Cena szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu zależy od miejsca wykonania oraz wybranego preparatu. Koszt jednej dawki wynosi zazwyczaj od 120 do 200 zł, a pełny cykl obejmuje kilka dawek. Szczepienie nie jest refundowane przez NFZ, dlatego trzeba je opłacić samodzielnie.

Szczepionkę można przyjąć w poradniach medycyny podróży, niektórych przychodniach, punktach szczepień oraz wybranych aptekach oferujących taką procedurę. Terminy mogą się różnić w zależności od placówki. Osoby posiadające prywatne ubezpieczenie zdrowotne często mają łatwiejszy i szybszy dostęp do prywatnych przychodni objętych umową. To z kolei znacząco ułatwia korzystanie z usług takich jak szczepienia czy dodatkowe konsultacje bez długiego oczekiwania.

Niektóre produkty ubezpieczeniowe zapewniają ochronę finansową w przypadku powikłań zdrowotnych wywołanych ukąszeniem kleszcza. Warto zwrócić szczególną uwagę na polisy (NNW), które przewidują świadczenia m.in. za leczenie urazów lub chorób wymagających interwencji medycznej.

Rodzice mogą rozważyć wykupienie ubezpieczenia szkolnego, które chroni dzieci nie tylko podczas zajęć szkolnych, ale również w czasie wakacji czy wycieczek. Taka polisa przewiduje świadczenia za leczenie związane z następstwami wypadków, a w niektórych przypadkach uwzględnia również wypłatę za czas spędzony w szpitalu. Ochrona (w zależności od zakresu umowy) obejmuje też skutki ukąszenia przez kleszcza, co daje opiekunom większy spokój, gdy dziecko aktywnie spędza czas na świeżym powietrzu.

Dorosłym warto polecić natomiast sprawdzenie polisy na życie online, która oferuje szerszy zakres ochrony – może zapewniać wsparcie finansowe w razie poważnego zachorowania lub konieczności podjęcia pilnej rehabilitacji. Tego typu ubezpieczenie jest dobrą opcją na wypadek nagłych sytuacji zdrowotnych wymagających dłuższej opieki medycznej i pobytu w szpitalu.